به نام خدا
ناداستان و انواع آن
متن‌های منثور و غیرشعری به طور کلی به دو گونۀ اصلی داستان و ناداستان تقسیم می‌شود. اگر داستان و قصه به خیال وابسته است، ناداستان از این تخیل می‌گریزد و می‌کوشد فقط از واقعیت‌های دنیای حقیقی بگوید. گونۀ غیرداستانی هم خود به دسته‌های متنوعی تقسیم می‌شود که از نوشته‌های ژورنالیستی و آکادمیک تا جستارهای روایی را در برمی‌گیرد.
ناداستان چیست؟
ناداستان (Non-fiction) به متون منثوری اطلاق می‌شود که متکی به دنیای واقعی هستند و از حقیقت الهام می‌گیرند. برخلاف درام‌ها، شعرها و داستان‌ها که به تخیل وابسته‌اند و خلاقیت در آن‌ها اولویت دارد، نوشته‌های غیرداستانی یک هدف عمده دارند و آن، انتقال اطلاعات است. این اطلاعات می‌تواند به شکل علمی، تاریخی، تجربی، فلسفی یا حتی مشاهدات شخصی و درونی باشد. برای نوشتن ناداستان هم به مهارت‌های ادبی نیاز است ولی این مسئله نباید باعث شود صحت وقایع زیر سؤال برود و متن به اثری خیالی و فانتزی تبدیل شود.
منتقدین ادبی می‌گویند نویسندۀ ناداستان می‌تواند در مورد دلایل و پیامدهای یک رویداد بنویسد، اطلاعات را دسته‌بندی و با هم مقایسه کند و حتی از دیاگرام و نمودار هم استفاده کند. دلیل این مسئله به فلسفه و ماهیت ناداستان بازمی‌گردد؛ نویسندۀ رمان و داستان فرض را بر این می‌گذارد خواننده‌اش خود دست به تحلیل می‌زند و تخیل و سفیدخوانی می‌کند اما در ناداستان این‌گونه نیست. خوانندۀ متن غیرداستانی انتظار دارد واضح و مستقیم با موضوع مواجه شود و نتیجه را بداند. به خاطر همین خیلی از تکنیک‌های روایی داستانی را نمی‌توان در ناداستان به کار گرفت.
تاریخچۀ ناداستان
تاریخ ناداستان به پی
ش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. یافته‌ها نشان داده که در امپراتوری اکدی‌ها، چیزی شبیه به روزنگاری رواج شده و در مورد شاهان و زندگی آن‌ها می‌نوشتند. پس از میلاد مسیح و در امپراتوری روم بود که اولین دانشنامۀ جامع در مورد هنر و علم و تاریخ نوشته شد. از این زمان به بعد ژانرهای متعددی برای ناداستان شکل گرفت که به مرور بسط یافتند و محبوب شدند؛ مثل سفرنامه‌نویسی، خاطره‌نویسی، روزنامه‌نگاری و متن‌های فلسفی و علمی. در قرن بیستم هم گونه‌های مدرن‌تری همچون جستارها به این مجموعه اضافه شدند و بُعد جدیدتری به آن بخشیدند.
انواع ناداستان
مهم‌ترین ژانرهای ناداستان را به این صورت بیان کرد:
متن‌های آکادمیک
تا پیش از قرن بیستم بیشتر به نوشته‌ها و متن‌های فلسفی و تاریخی اطلاق می‌شد. اما با توسعۀ دانشگاه‌ها و پیشرفت شاخه‌های علمی، امروز این مقالات خیلی بیشتر و متنوع‌تر شدند. با این وجود خیلی از آن‌ها تخصصی هستند و فقط در ژورنال‌های آکادمیک به چاپ می‌رسند. البته بعضی از این متن‌های علمی که جنبۀ عمومی‌تری دارند یا می‌توانند برای عموم مسئله باشند، به صورت کتاب هم به انتشار می‌رسند تا خوانندگان عام هم بتوانند از آن‌ها استفاده کنند.
خودزندگی‌نگاری
این ژانر شامل زیرژانرهایی مثل زندگی‌نامه، خودزندگی‌نامه و خاطره‌پردازی (مموار) است که در چند قرن اخیر شکل گرفته و به اوج رسیده. به نظر می رسد پس از رنسانس و روشنگری بود که «من» برای انسان بیش از همیشه مطرح و تبدیل به دغدغه شد. یکی از ضروریات جنبش روشنگری، وجود فردِ شاخص جاه‌طلبی است که با پشتکار فراوان می‌کوشد به موفقیت اجتماعی برسد یا جایگاه روح انسانی را [در مناسبات جدید] درک کند. در قرن هجدهم، بر اساس توصیف‌های فلاسفه و نظریه‌پردازان اجتماعی و سیاسی آن زمان از روشنفکری، آنچه شخصیتِ «فرد روشنفکر» را شکل می‌داد، مفاهیمی مثل خودآگاهی، خودشناسی و اندیشیدن به زندگی بهتر برای خود بود. خواننده‌های روزافزونی که به کتاب‌های چاپی ارزان‌قیمت دسترسی داشتند، «خودزندگی‌نامه‌ها» را به چشم مطالعاتی دربارۀ چگونگی بهتر کردنِ زندگی خود می‌دیدند و می‌خواندند.
سفرنامه
این ژانر قدمتی خیلی طولانی دارد و به نظر می‌رسد ریشه‌هایش به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. اولین سفرنامه نویس‌ها جهانگردانی بودند که مشاهدات‌شان را می‌نوشتند؛ کسانی همچون ناصرخسرو و مارکوپولو و ابن‌بطوطه. قرن‌ها بعد این‌گونه خیلی رایج‌تر شد و طرفداران زیادی در اروپا پیدا کرد. سفرنامه‌های امروزی بیشتر در پلتفرم‌های دیجیتال و آنلاین منتشر می‌شوند.
برای آشنایی بیشتر با این ژانر می‌توانید مقالۀ «سفرنامه چیست؟» اطراف را بخونید.
متن‌های ژورنالیستی
ژورنالیسم با پیشرفت تکنولوژی چاپ و امکان انتشار انبوه بود که پا گرفت. اگرچه شروع این ژانر با چاپ روزنامه بود ولی بعدتر گسترش پیدا کرد و به هر متنی که شکل گزارشی و خبری داشت، اطلاق شد. از دل همین گونه بود که در قرن بیستم ژانری مثل «جنایت واقعی» به وجود آمد. ترومن کاپوتی، که در آن زمان روزنامه‌نگار بود، برای گزارش قتل یک خانواده چهار نفره به محل جنایت می‌رود. اما او به جای گزارش خبری صرف، آن را به تکنیک‌های داستان‌نویسی و مستندنگاری ترکیب می‌کند و از دل آن به فرم جدید و جذابی می‌رسد که همزمان همۀ این‌هاست و خود آن را «رمان غیرداستانی» می‌نامد. در کمال خونسردی کتاب معروف او از همین جنایت است که امروزه به عنوان یکی از عالی‌ترین نمونه‌های ناداستان شناخته می‌شود و الگو قرار می‌گیرد.
جستار
جستار (essay) به جای آن‌که مثل مقاله اطلاعاتی دربارۀ یک موضوع خاص به خواننده منتقل کند، دیدگاه شخصی نویسنده را دربارۀ یک یا چند موضوع و با لحنی که اعتماد مخاطب را بر‌‌انگیزد برایش توضیح می‌دهد. جستارنویس بر اساس تجربۀ زیستۀ خود، نگاه ویژه‌ای به مفهوم یا رخداد مورد نظرش پیدا کرده، به یک روایت فردی رسیده و با نوشته‌ای صمیمی و صادقانه می‌خواهد موضع و تحلیل خودش را شرح دهد. به همین دلیل خواندن جستار ما را با طرز فکر، منش یا به اصطلاح صدای نویسنده آشنا می‌کند. بی‌تردید مقاله‌نویس‌ها هم دیدگاه شخصی دربارۀ موضوع مقاله‌شان دارند و گاهی آن را با خوانندگان‌شان در میان می‌گذارند اما نتیجه‌گیری نوشته‌شان را با استناد به دلایل و شواهد موجود در مقاله سر و سامان می‌دهند نه مبتنی بر تجربه، برداشت و روایت شخصی خودشان.